Drzewko bonsai – hodowla bonsai od podstaw

Każdy o nim słyszał, wiele osób widziało na półkach sklepów ogrodniczych czy marketów, być może część nawet zastanawiała się nad zakupem. Jednak mało kto wie czym właściwie jest słynne drzewko bonsai, jaka jest historia jego powstania, na czym polega formowanie i pielęgnacja tej rośliny. Kojarzy się ona z misternym japońskim ogrodnictwem, ale bonsai to coś więcej niż uprawa – rodzaj sztuki, której dzieło tak naprawdę nigdy nie zostaje ukończone, bo roślina, jako żywa istota, ciągle się zmienia. Zapraszamy na wyprawę do tajemniczego świata miniaturowych drzew, podczas której opowiemy o tym skąd wzięła się ta sztuka, jak zacząć przygodę z bonsai, jakie są jego gatunki i na czym polega opieka nad gotową rośliną.

Drzewko bonsai – co to takiego?

Określenie bonsai pochodzi od słów bon – płaska taca i sai – roślina. Oznacza karłowate drzewo w naczyniu i polega na miniaturyzacji oraz kształtowaniu drzew poprzez ich wieloletnie przycinanie i podwiązywanie. Sztuka bonsai, choć kojarzona głównie z Japonią, w rzeczywistości pochodzi z Chin. To właśnie tam rozwinęła się metoda hodowli niewielkich drzewek, zwana penjing lub penzai.

Do Kraju Kwitnącej Wiśni przywieźli ją w VI w. japońscy dyplomaci oraz buddyjscy mnisi i od tej pory oryginalna sztuka zaczęła ulegać przemianom – głównie pod wpływem buddyzmu zen, który intensywnie rozpowszechnił się w Japonii. Chińskie reguły dopuszczały stosunkowo dużą swobodę twórczą, zaś cenioną wartością był „dziki” wygląd drzewek. Istotnym elementem sztuki były także kolorowe, ciekawie ukształtowane pojemniki, w których umieszczano rośliny.

Japońscy ogrodnicy, kierując się ideałem ascetycznego piękna, zlikwidowali towarzyszące roślinom ozdoby, wprowadzili minimalistyczne donice, a kompozycję ograniczyli do jednego drzewka mającego posiadać idealny kształt symbolizujący wszechświat.

Drzewko bonsai – estetyka

Bonsai jest powiązane z buddyzmem zen i gloryfikowaną przez niego prostotą oraz dostrzeganiem piękna w niedoskonałości i upływie czasu. Ogólnym celem tej sztuki jest uzyskanie miniaturowego drzewka, które będzie stwarzało iluzję dojrzałego, pełnowymiarowego drzewa. Wrażenie wiekowości jest osiągane poprzez kreowanie na drzewie ciemnej, chropowatej kory lub niekiedy usuwanie jej z fragmentów pnia i gałęzi, starannie zaplanowana redukcja liści, pochylanie pni, budowanie masywności kształtu, a także nebari, czyli odsłanianie korzeni ponad powierzchnią ziemi w pojemniku.

Ingerencja ogrodnika w kształt drzewa nie może być jednak widoczna – wszelkie nacięcia i odcięcia gałązek muszą być zrobione w sposób nie rzucający się w oczy, zaś samo drzewko powinno być doskonałą imitacją naturalnie rosnącej rośliny, poddanej wpływowi określonych warunków atmosferycznych.

Drzewko bonsai – jak zacząć hodowlę?

Najprostszym sposobem na rozpoczęcie przygody z bonsai, jest zakup gotowego drzewka w markecie lub sklepie ogrodniczym. Te pierwsze z reguły oferują rośliny dość tanie, a co za tym idzie niskiej jakości, dlatego lepiej wybrać drzewko w sklepie z ofertą dla bonsaistów. Na początek najlepszym wyborem będzie roślina łatwa w pielęgnacji – np. jałowiec, klon, sosna, wiąz, sekwoja, azalia, fikus, cis, szeflera czy cyprys. Trzeba również rozważyć, w jakim otoczeniu będzie przybywać drzewko – do wnętrza domu nadają się fikusy i szeflery, karmony, drzewka szczęścia i chińskie wiązy, zaś na zewnątrz lepiej będą się czuły jałowce, klony japońskie czy cyprysy.

Jeśli zdecydujemy się na bonsai przeznaczone do wystawienia w ogrodzie lub na balkonie, musimy wziąć pod uwagę warunki atmosferyczne, które tam panują. Najlepsze będą nasłonecznione stanowiska, zwłaszcza jeśli otoczenie będzie stanowił ogród z dużą ilością trawy, drzew i krzewów, podnoszących wilgotność powietrza. Większy problem będą stwarzały stanowiska cieniste, gdyż zbyt mała ilość słońca może spowodować przerost liści i międzywęźli oraz sprzyjać rozwojowi pasożytów. Bonsai dobrze znosi zarówno wysokie, jak i niskie temperatury, jednak upalnym latem warto postawić obok niego naczynie z wodą do nawilżania powietrza, zaś zimą lepiej chronić roślinę przed dużym mrozem.

Pielęgnacja bonsai – podlewanie

Dbając o bonsai przede wszystkim trzeba obserwować ziemię w pojemniku – jeśli po zagłębieniu palców będzie sprawiać wrażenie delikatnie suchej, należy podlać drzewko. Nie wolno jednak dopuścić do silnego wyschnięcia gleby ani też jej przemoknięcia – podobnie jak w przypadku kształtowania bonsai, również i tu kluczem jest równowaga. Częstotliwość podlewania ma związek z rodzajem gleby. Najlepiej sprawdza się miks akadamy (wypalanej japońskiej glinki do bonsai), pumeksu i drobnej czerwonej lawy, zmieszanych w proporcjach ½ - ¼ - ¼.

Ponieważ woda musi dotrzeć do całego skomplikowanego systemu korzeni drzewa, bonsai należy podlewać dużą ilością cieczy, tak aby przeciekła ona przez dziurki w pojemniku. Po kilku minutach należy powtórzyć proces. Do podlewania najlepiej użyć konewki z sitkiem, dzięki któremu intensywny strumień wody nie wymyje ziemi.

Pielęgnacja bonsai – nawożenie

Trzy podstawowe substancje, na których powinno być oparte nawożenie roślin to azot, fosfor i potas. Dzięki azotowi korzystnie rozwijają się liście oraz pień drzewa, fosfor sprzyja rośnięciu korzeni oraz rozwijaniu się kwiatów i owoców, zaś potas odpowiada za ogólną witalność i odporność rośliny. Większość bonsai powinna być nawożona przez cały okres wzrostu, czyli od wczesnej wiosny do jesieni – pełnowymiarowe drzewa poszukują substancji odżywczych poprzez rozrost korzeni, jednak w przypadku bonsai nie jest to możliwe, bo korzenie ogranicza mały pojemnik. Wiosną lepiej używać nawozu z dużą ilością azotu, latem wskazana jest mieszanka zrównoważona, zaś jesienią ilość azotu powinna być najniższa.

Pielęgnacja bonsai – przesadzanie

Szybko rosnące odmiany drzewek potrzebują zmiany pojemnika co dwa lata lub nawet co roku. Aby przekonać się czy nadszedł już czas na przesadzanie, wczesną wiosną należy ostrożnie wyjąć bonsai wraz z ziemią z pojemnika – jeśli korzenie oplotły podłoże tworząc wokół niego zbitą masę, oznacza to, że czas pomyśleć o nowej donicy.

Jak przesadzić drzewko bonsai? Do przesadzania przydadzą się nożyce, przecinak do drutu i bambusowy patyczek. Jeśli drzewko jest przymocowane do doniczki drutem, należy go przeciąć i ostrożnie wydobyć roślinę z pojemnika. Za pomocą patyczka trzeba usunąć ziemię z korzeni, a te które nadmiernie wyrosły można nieco przyciąć. Dziurki w dnie nowej doniczki zabezpiecza się kawałkami siatki i przeprowadza przez nie kawałek drutu, za pomocą którego będzie można lepiej umocować drzewko do podłoża.

Na dno pojemnika najpierw trzeba nasypać warstwę drenującą np. czerwoną lawę lub akadamę, później zaś warstwę ziemi do bonsai, w której należy umieścić drzewko. Za pomocą przewleczonego wcześniej drutu stabilizujemy roślinę, obwiązując nim np. jeden z korzeni. Na zakończenie wysypujemy warstwę ziemi wokół rośliny i patyczkiem poprawiamy jej ułożenie, tak aby wypełniała wszystkie szczeliny. Po przesadzeniu obficie podlewamy drzewko.

Pielęgnacja bonsai – akcesoria

Na początek wystarczy zaopatrzyć się w kilka podstawowych narzędzi do kształtowania drzewka i stopniowo dobierać kolejne. Odpowiednie nożyce są największym must-have dla bonsaistów. Występują one w bardzo wielu rozmiarach i kształtach – te o szerszym ostrzu służą do cięcia gałęzi, te węższe i dłuższe – do przycinania cieńszych gałązek, zaś małe nożyczki są odpowiednie do usuwania uschniętych kwiatów. Przydatne są również wklęsłe noże, których używa się do odcinania konarów od pnia oraz elastyczna piła do cięcia wyjątkowo twardych lub trudno dostępnych części.

Przydadzą się również pazurki służące do podważania ziemi podczas wyjmowania drzewka z pojemnika oraz do rozczesywania korzeni. W oczyszczaniu rośliny ze starego podłoża mogą też pomóc bambusowe patyczki, które sprawdzą się również do ubijania gleby w pojemniku. Codzienna pielęgnacja bonsai wymagać będzie jeszcze pęsety do usuwania chwastów i wybierania opadłych liści, kwiatów czy owoców. Przyda się także specjalna konewka z długą szyjką przeznaczona specjalnie do podlewania bonsai.

Jak formować bonsai – przycinanie

W sztuce bonsai wyróżnia się cięcie pielęgnacyjne oraz cięcie formujące. Pierwsze z nich jest najważniejsze dla osób, które zakupiły już ukształtowaną roślinę, bo stanowi prosty sposób na zachowanie jej formy – wystarczy przycinać liście i gałązki, które wyrosły poza ustaloną linię korony i gałęzi. Drzewa mają tendencję do intensywnego wzrostu w obrębie wierzchołka, dlatego też ten obszar należy poddać szczególnie troskliwemu strzyżeniu. Dodatkową zaletą podcinania będzie zagęszczenie rośliny, która zacznie wypuszczać więcej pędów bliżej pnia. W przypadku iglaków cięcie jest jednak niewskazane – potraktowane nożycami lub sekatorem pędy roślin iglastych zaczną brązowieć. Dlatego też przy iglastym bonsai należy wykonywać tzw. uszczykiwanie – ręczne obrywanie pędów w ich najbardziej kruchym miejscu.

Przycinanie drzewka bonsai mające na celu uformowanie rośliny polega w głównej mierze na usuwaniu grubszych gałęzi, które zaczynają zaburzać kompozycję. Tak poważne cięcia należy wykonać za pomocą specjalnie do tego przeznaczonych kleszczy, które sprawiają, że drzewo szybciej się zregeneruje i nie pozostanie na nim brzydka blizna. Miejsce cięcia zawsze trzeba posmarować specjalną pastą przyspieszającą leczenie drzewa i chroniącą je przed infekcjami. Po tak inwazyjnym dla drzewka zabiegu należy na jakiś czas odłożyć inne poważne czynności pielęgnacyjne, na przykład przesadzanie bonsai.

Jak formować bonsai – drutowanie

Jego głównym celem jest prostowanie lub wyginanie gałązek drzewka. Można je wykonywać przez cały rok, a potrzebny do tego jest drut miedziany (wyżarzony) i aluminiowy (anodyzowany). Przed założeniem drutu konieczne jest owinięcie gałązek rafią, która zapobiegnie uszkodzeniom kory. Drut najpierw należy owinąć dwa razy wokół pnia drzewka, a następnie przejść do drutowania wybranych gałązek, nawijąjąc go pod kątem 45°.

Jeśli chcemy wygiąć gałązkę do góry, owijanie drutem trzeba rozpocząć od dołu, jeśli zaś ma być ona wygięta w dół, drut trzeba nawinąć z góry. Gdy drut będzie już nawinięty, gałązkę można zacząć delikatnym, ale zdecydowanym ruchem przesuwać na wybraną pozycję. Podczas sezonu wegetacyjnego trzeba uważnie obserwować drzewko, pilnując by drut nie wrósł w korę. Przed zdjęciem drutu należy w kilku miejscach ostrożnie go przeciąć – odwijanie całego drutu może bowiem uszkodzić bonsai.

Pojemniki na drzewka bonsai

W sztuce bonsai pojemnik na drzewko nie tylko jest użytecznym przedmiotem, ale integralną częścią kompozycji, musi więc spełniać zasadę harmonii i proporcjonalności. Do bonsai rekomendowane są pojemniki wykonane z wypalanej gliny lub porcelany, posiadające dziurki w dnie. Profesjonalni bonsaiści dobierają naczynie na podstawie kilku czynników. Pierwszym z nich jest oczywiście rozmiar drzewa – podstawowa zasada głosi, że donica powinna być takiej samej wysokości, co szerokość pnia drzewa ponad nebari.

Drugą kwestią jest określenie płci drzewa. Większość z nich jest jednocześnie męska i żeńska, ale na ogół któryś pierwiastek jest dominujący. Uważa się, że męskie drzewka mają solidniejszą budowę, ciemniejszą i grubszą korę oraz bardziej gęste gałęzie. Pojemniki pasujące do tego typu rośliny są dość głębokie, kanciaste, o prostej linii i masywnych nóżkach.

Żeński charakter roślin można rozpoznać na podstawie smukłego pnia, gładkiej kory i bardziej miękkich kształtów – najbardziej odpowiednie będą dla nich donice niskie, gładkie, smukłe i wyposażone w lekkie nóżki. Jeśli określenie płci drzewka sprawia trudności, nic straconego – do takiej rośliny można dobrać pojemnik okrągły, postrzegany jako androgyniczny. Zostało przyjęte, że kolor, w jakim utrzymany jest pojemnik powinien również pojawiać się w roślinie, dlatego też najpopularniejsze są donice w odcieniach szarości i brązu lub w kolorach ziemi.

Drzewko bonsai – gatunki

Jak przystało na sztukę, której korzenie sięgają 2000 lat wstecz, w bonsai istnieje wiele gatunków i stylów kształtowania drzewek. Wyróżnia się je na podstawie ilości pni, kierunku, w którym rosną, rodzaju pokrywającej je kory oraz sposobie rośnięcia gałęzi i korzeni. Aby nie pogubić się w gąszczu orientalnych nazw i subtelnych różnic, na początek warto poznać 14 podstawowych japoński stylów formowania bonsai, którymi najczęściej posługują się profesjonalni hodowcy.

• Styl Chokkan (wyprostowany regularny)

Drzewko uformowane w ten sposób cechuje się prostym pniem, grubym u dołu i płynnie zwężającym się ku górze. Gałęzie są symetrycznie rozłożone wokół niego, a pierwsza z nich rośnie na ¼ jego wysokości. Chokkan odzwierciedla drzewa, które w naturalnym środowisku rosną w dobrze nasłonecznionych, osłoniętych od wiatru miejscach, pozbawionych dużej konkurencji ze strony innych roślin. W stylu Chokkan najczęściej wykorzystywane są sosny, jodły, modrzewie, cyprysy, jałowce, klony, dęby, buki i wiązy.

• Styl Hōkidachi (miotlasty)

Podobnie jak w stylu Chokkan, w tym gatunku bonsai pień drzewa jest prosty i lekko zwężający się ku szczytowi. Na ⅓ jego wysokości wyrastają długie gałązki, które wraz z liśćmi tworzą koronę o kształcie spłaszczonej kuli lub wachlarza. Według reguł Hōkidachi formuje się klony, brzozy, wiązy i cyprysy oraz, co może dać szczególnie spektakularny efekt, drzewa kwitnące i owocujące. Ze względu na stosunkową łatwość wykonania tego typu drzewek, jest to styl szczególnie polecany początkującym bonsaistom.

• Styl Moyōgi (wyprostowany nieregularny)

Jeden z najpopularniejszych gatunków bonsai, naśladujący formy dość często spotykane w naturze. Pień drzewka rośnie w kształt litery S, a cienki wierzchołek znajduje się w linii prostej do jego masywnej podstawy. Gałęzie wyrastają się na każdym zakręcie pnia, przy czym muszą one mieć ułożenie naprzemienne np. jedna wyrasta w lewo, druga w prawo, trzecia do tyłu, kolejna znowu w lewo. W stylu Moyōgi najczęściej kształtowane są drzewa liściaste oraz sosny i jałowce.

• Styl Shakan (pochylony)

W stylu Shakan wyróżnia się trzy podgatunki: drzewko lekko pochylone, średnio pochylone oraz mocno pochylone. Odzwierciedla to ukształtowanie drzewa, które w naturze albo naginane jest przez intensywny wiatr albo wychyla się próbując pochwycić jak najwięcej słońca. Pochylenie pnia powinno wynosić 60°-80°, zaś pierwsza gałąź musi wyrastać po stronie przeciwnej do kierunku pochylenia drzewa. W stylu Shakan najczęściej formuje się sosny i azalie.

• Styl Fukinagashi (ukształtowany przez wiatr)

Również i tu wyróżnia się dwa podgatunki: drzewo łagodnie kształtowane przez wiatr i drzewo uderzone nagłym jego podmuchem. W tym stylu gałęzie rosną tylko po jednej stronie pnia, który może być pochylony w tym samym kierunku lub w przeciwnym. Do Fukinagashi najczęściej wykorzystywane są sosny oraz klony.

• Styl Kengai (styl kaskadowy)

Inspirowany jest on wyglądem drzew zwieszających się z klifów i skał. Wijący się pień tego bonsai wyrasta z głębokiej doniczki, biegnie lekko do góry, później zaś opada poza krawędź pojemnika – wierzchołek drzewka znajduje się poniżej dna donicy. Gałęzie wyrastają po prawej i lewej stronie głównego konaru i rosną poziomo. W podgatunku Han-kengai (styl półkaskadowy), wierzchołek nigdy nie schodzi poniżej dna pojemnika. W obu stylach najczęściej pojawiają się wierzby, oliwniki, azalie, bluszcze, sosny i jałowce.

• Styl Sōkan

Styl ten jako jedyny dopuszcza, aby formowane drzewko posiadało dwa pnie – w pozostałych modelach bonsai ilość pni musi być zawsze nieparzysta. W stylu Sōkan muszą one różnić się grubością i długością, przy czym grubszy powinien rosnąć pionowo, zaś cieńszy powinien być lekko odchylony. Oba pnie najczęściej pochodzą z tego samego systemu korzeni, choć dozwolone jest również, aby mniejszy pień tuż nad ziemią wyrastał z większego. Gałęzie zaczynają wyrastać powyżej rozwidlenia konarów, a pierwsza gałąź mniejszego pnia powinna wyrastać niżej niż pierwsza większego. Gałęzie nie mogą się krzyżować. W stylu Sōkan zwykle kształtuje się świerki, sosny, jałowce i klony.

• Styl Kabudachi (drzewo o wielu pniach)

W tym stylu z tego samego systemu korzeniowego wyrasta kilka osobnych pni, jednak w przeciwieństwie do stylu Sōkan, ich liczba musi być nieparzysta. Do kształtowania w stylu Kabudachi najlepiej nadają się sosny, świerki oraz jałowce.

• Styl Sekijōju (drzewo na skale)

Jednopniowe drzewo, którego korzenie oplatają skałę, sięgając w ten sposób do ziemi znajdującej się w pojemniku. Ponieważ większa ich część znajduje się nad ziemią, pokrywająca je kora jest twarda i zgrubiała, dzięki czemu korzenie w rzeczywistości stają się przedłużeniem pnia. Do tego typu kształtowania wykorzystywane są klony, wiązy, jałowce oraz sosny.

• Styl Ishisuki (drzewo na skale)

W tym stylu inspirowanym drzewami rosnącymi na półkach skalnych, drzewko również jest umieszczone na skale, ale jego korzenie znajdują się w jej szczelinach i pęknięciach.

• Styl Yose-ue (styl leśny)

Kompozycja złożona z kilku drzewek w nieparzystej ilości. Najbardziej wybujałe z nich znajduje się po środku dużego naczynia, a po obu jego stronach umieszczone są mniejsze, odchylone od siebie rośliny.

• Styl Ikadabuki (styl tratwy)

Styl inspirowany drzewem, które z przyczyn naturalnych przewróciło się, ale zachowało ukorzenienie i wykształciło rosnące pionowo gałęzie, które przypominają szereg osobnych drzewek. Bonsai Ikadabuki tworzy się poprzez zakopanie w pojemniku pnia, z którego pod kątem prostym wyrastają gałęzie. W tym stylu najbardziej rekomendowane są jodły, świerki, sosny, buki, wiązy i klony.

• Styl Bunjin

Najbardziej swobodny i podlegający indywidualnej interpretacji styl bonsai, mający za zadanie odzwierciedlać drzewo walczące o przetrwanie w ekstremalnie trudnych warunkach. Ogólne cechy drzewek formowanych wedle tego wzorca to długi, zaskakująco powyginany pień i niewielka ilość mocno krzyżujących się gałęzi. Aby podkreślić trudy, z którymi rzekomo mierzy się drzewko, usunięciu ulega kora z niektórych gałęzi lub fragmentów pnia.

• Styl Saikei (krajobraz na tacy)

Specyficzna forma bonsai, w której obok drzewek występują kamyki, piasek, trawy, mchy czy nawet sztuczne rośliny (w podgatunku zwanym Bonkei). Wszystkie te elementy są komponowane ze sobą w taki sposób, aby jak najlepiej reprodukowały naturalny krajobraz.